آیا هر دردی در ناحیه کمر مربوط به دیسک کمر است؟ از طرفی آیا علائم دیسک کمر تنها در موضع ستون فقرات ظاهر میشوند؟ در این صورت چگونه میتوانیم دردهای پیچیده و گاها غیرمرتبط را با منشأ دیسک کمر تشخیص دهیم؟ قطعاً این موارد و سوالات مشابه برای بسیاری از شما که به هر دلیلی با دردهایی در ناحیه ستون فقرات روبهرو هستید، پیش میآید. اما لازم است بدانید که هر دردی در ناحیه کمر از علائم پارگی دیسک کمر نیست و یا اینکه برخی از علائم به ظاهر غیر مرتبط ریشههایی در فتق دیسک دارند. در این مقاله از گروه فیزیوتراپی ماهان قصد داریم تا موشکافانه علائم پارگی دیسک کمر را بررسی کنیم و دردها و مشکلات ناشی از آن را با دیگر دردها تفکیک نماییم.
منظور از دیسک کمر چیست؟
دیسک کمر یک نوع بستر غضروفی در میان مهرههای ستون فقرات است که از دو بخش ناحیه غضروفی بیرونی و ناحیه بافت نرم داخلی تشکیل شده است. این صفحات غضروفی خیلی ساده نوعی ضربه گیر در میان مهرههای ستون فقرات هستند که علاوه بر جلوگیری ساییده شدن استخوانها بر یکدیگر باعث انعطاف پذیری کمر و تنوع حرکتی میشوند. آنچه به عنوان دیسک کمر میشناسیم، در واقع هر نوع آسیب مانند بیرون زدگی و یا پارگی این ناحیه غضروفی از میان مهرههای ستون فقرات است.
بلند کردن غیراصولی اجسام سنگین، حرکتهای ناگهانی تحت تنش زیاد، مصرف سیگار، افزایش سن و… همی از علتهای بیرون زدن و یا پارگی دیسک کمر هستند. به هر حال پارگی دیسک از یک طرف باعث ساییده شدن ناحیه استخوانی مهرههای ستون فقرات میشود و از طرف دیگر باعث ترشح مایع داخل دیسک و تحریک عصبی خصوصا عصب سیاتیک خواهد شد. در این صورت حتی ممکن است شاهد دردهایی و یا علائمی کاملاً متفاوت از ناحیه کمر مثلا درد و گزگز پاها، مشکلات روده، بیاختیاری ادرار، ضعف عضلانی و… نیز شود. برای همین است که بررسی علائم دیسک کمر امری کاملاً تخصصی است و باید زیر نظر ارتوپد و با صلاحدید فیزیوتراپ متخصص انجام پذیرد. اما این علائم چه هستند؟
نگاهی به علائم پارگی دیسک کمر
درد مهمترین نشانه های دیسک کمر است. دردی که ممکن است در نواحی مختلف پایین تنه ظاهر شده و گاهاً گنگ و گیج کننده باشد. در عین حال حتی ممکن است تا با دردهای رونده که گویی در بخشهای مختلف پایین تنه از باسن تا مچ پا جابجا میشوند، روبرو شوید. همچنین نوع درد با توجه به شدت آسیب بافت غضروفی دیسک کمر متفاوت است. مثلاً آسیبهای ضعیف به دردهایی کوتاه در حد گزگز میانجامد. اما دردهای ناشی از آسیب جدی دیسک کمر سنگین و سخت است و حتی باعث مشکلات حرکتی خواهد شد. هر نوع تحریک عصبی در اثر پارگی دیسک به دردهای مزمن و شدید و یا بی حسی و ضعف میانجامد. اما نوع این دردها و یا موضع آنها متفاوت است. از قبیل:
- احساس کرختگی و گزگز در پاها
- هر نوع احساس ضعف عضلانی در یک یا هر دو پا
- احساس گرفتگی شدید عضلانی در پاها خصوصاً نواحی پشت زانو که حتی به اختلال حرکتی میانجامد.
- دردها در نواحی پایین کمر که به علت فشار و تحریک عصب سیاتیک است.
- در موارد شدید، فشار به عصب نخاعی و حتی فلج شدن از کمر به پایین
- کمردردهای مزمن که پس از ۴ الی ۸ هفته خوب نمیشوند.
- اختلالات دستگاه گوارش خصوصاً رودهها و یا بیاختیاری در ادرار
در ادامه این مقاله به هر کدام از این علائم میپردازیم. اما قبل از بررسی این علائم لازم است تا اندکی به رابطه دیسک کمر و سیاتیک اشاره کنیم؛ چرا که بخش بزرگی از نشانه های دیسک کمر ریشههای عصبی تحت تأثیر تحریک سیاتیک دارند.
رابطه دیسک کمر و عصب سیاتیک در چیست؟
سیاتیک بزرگترین عصب بدن است که در دو رشته موازی از بخشهای پایینی نخاع در ستون فقرات انشعاب گرفته و هر کدام از آنها به سمت یکی از پاها فرستاده میشوند. تحریک عصبی و توزیع رشتههای عصبی تمامی اندامهای پایین تنه از کنترل روده، دستگاه ادرار تا پاها و نواحی لگن بر عهده این عصب است.
وقتی پارگی دیسک اتفاق میافتد، در اثر این پارگی مایع مخاطی داخل دیسک به بیرون میریزد و عصب اطراف ستون فقرات را تحریک میکند. التهاب عصب سیاتیک از عارضههای جدی پارگی دیسک کمر است که باعث پیدا شدن دردهای عصبی مختلفی در نقاط گوناگون بدن خواهد شد.
به این ترتیب وقتی پاها گزگز میکنند و یا عضلات ضعیف شده و حتی قدرت حرکت خود را از دست میدهند، در واقع ممکن است به علت التهاب عصب سیاتیک تحت تأثیر پارگی دیسک کمر باشد. البته همه دردها و یا هر نوع ضعف و گزگز پاها از علائم دیسک کمر نیست. تشخیص این موضوع از طریق عکسبرداری و معاینات دقیق پزشکی امکانپذیر است. در عین حال طی شدن پروسه درمانی برای تسکین التهاب عصب سیاتیک لازم است تا زیر نظر فیزیوتراپ آگاه و با بررسی دقیق ابعاد تخریب دیسک کمر انجام شود. این علائم دیسک کمر را با جزئیات بیشتری تشریح میکنیم.
درد در پاها و یا بازوها
اینکه فتق دیسک در کجای ستون فقرات اتفاق افتاده باشد، موضع تحریک و التهاب عصبی متفاوت است و در نهایت اندامهای تحت تاثیر متنوع هستند. مثلاً اگر فتق دیسک در بخشهای تحتانی ستون فقرات اتفاق افتاده باشد، علائم دیسک کمر به شکل دردهای مزمن در ناحیه باسن، ران، ساق پاها و حتی کف پا و انگشتان پا دیده میشود. اما اگر در مهرههای بالای ستون فقرات و نزدیک گردن حادث شده باشد، باید انتظار دردهایی در ناحیه شانه و بازوها را داشته باشید. اگر در اثر حرکتهای ناگهانی مثلاً عطسه و یا سرفه دردی در پاها و یا بازوها تشدید میشود، به شکلی که حالتی مانند سوزن سوزن شدن داشته باشد، احتمال آنکه منشأ آن از پارگی دیسک کمر است، زیاد است.
ضعف عضلات در ناحیه کمر، باسن و پاها
التهاب عصب سیاتیک حتی ممکن است کنترل ماهیچهها را تحت تأثیر قرار دهد. در این صورت فرد مبتلا به فتق دیسک احساس ضعف خفیف و یا شدیدی در عضلات خود دارد. این فرد ممکن است دردی را احساس نکنند؛ اما به شکل زجرآوری از انجام حرکتهای عادی بدن مانند راه رفتن، برقراری تعادل، قوت پاها، جابجایی کمر و… ناتوان است.
احساس بیحسی و یا گزگز شدن
آسیب و یا التهاب عصبی در اثر پارگی دیسک گاها آنقدر شدید است که فرد مبتلا به بی حسی موضعی در برخی اندام از قبیل انگشتان دست و پا و یا احساس گزگز در بخشهای پایین تنه بدن مواجه میشود. به طور کلی گزگز خفیف از علائم دیسک کمر است. اما در کل این عارضه به علت آسیب نه چندان شدید دیسک حادث شده که ممکن است حالت رونده پیدا کند. در کل هر نوع احساس گزگز که پس از مدتی برطرف نمیشود را جدی بگیرید و مراتب بررسی توسط پزشک متخصص و درمانهای حرفهای فیزیوتراپی را انجام دهید.
کمردرد
وجود دردهای شدید در ناحیه کمر شایعترین علائم دیسک کمر است. در برخی موارد فتق دیسک تنها در بیرون زدگی بافت غضروفی دیده میشود. در این صورت پارگی اتفاق نیفتاده و عصب اطراف ستون فقرات تحریک نمیشود. لذا با دردهای عصبی در نواحی دیگر غیر از کمر روبرو نیستیم. اما خود کمر در اثر تخریب دیسک با دردهایی شدید همراه شده است. دردهایی مزمن که به سادگی برطرف نمیشوند. در عین حال با فیزیوتراپی مناسب و استراحت کافی در بازههای چند روزه احتمال برطرف شدن این دردها و بهبود علائم بیرون زدگی دیسک کمر وجود دارد.
ناتوانی در کنترل ادرار و یا مشکلات دستگاه گوارش
در مواردی نادر التهاب عصب سیاتیک در عملکرد اندامهای داخلی اختلال ایجاد میکند. مشکلات گوارشی و عدم کنترل ادرار از این دست علائم هستند. البته لازم است تا منشأ علائم به طور دقیق بررسی شود.
علائم دیسک کمر به تفکیک مهرههای ستون فقرات
میان پارگی دیسک کمر و التهاب عصب سیاتیک ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. اما این عصب بسیار بزرگ است که انشعابهای آن از مهرههای بالایی ستون فقرات تا مهرههای پایین و دنبالچه ادامه دارد. علائم دیسک کمر و التهاب عصبی با توجه به موقعیت فتق دیسک متفاوت است که به قرار زیر بررسی میکنیم:
- فتق دیسک میان مهرههای L2 و L3
L2 و L3 به ترتیب مهرههای شماره دوم و سوم از ستون فقرات هستند که پارگی دیسک میان آنها ریشه عصبی سوم کمری را تحت تأثیر قرار میدهد. افرادی که به پارگی دیسک در این مهرهها مبتلا شدهاند، معمولاً از دردهای شدید جلوی ران که حالت تیر کشیدن دارد، شکایت میکنند. درد زانو از دیگر نشانههای پارگی دیسک میان مهرههای L2 و L3 است.
- فتق دیسک میان مهرههای L3 و L4
این دیسک نیز به ترتیب میان مهرههای سوم و چهارم از ستون فقرات قرار دارد. ریشههای عصبی شماره چهارم کمری از فضای میان این مهرهها انشعاب میگیرد و پارگی دیسک عصب چهارم کمری را تحت تأثیر قرار میدهد. افرادی که از پارگی دیسک میان مهرههای L3 و L4 رنج میبرند، دردهایی در بخشهای جلوی ران و یا زانو را گزارش کردهاند. این دردها به نسبت از ریشه عصبی سوم قویتر و ریشهدارتر هستند. تا جاییکه دامنه آنها تا بخشهای جلوی ساق پا نیز ادامه پیدا میکند.
فتق دیسک میان مهرههای L4 و L5
آسیب دیسک در میان مهرههای L4 و L5 از رایجترین موارد دیسک کمر است که ریشه عصبی پنجم ناحیه کمری را تحت تأثیر قرار میدهد. این التهاب عصبی به دردهایی مزمن و بی حسی عضلانی در بخشهای پشتی و کنار خارجی رانها و در نهایت پشت ساق پاها انتشار پیدا میکند. در موارد شدید التهاب عصبی حتی ممکن است که فرد مبتلا از دردهایی گزگز مانند و یا بیحسی در انگشت شست پا مبتلا شود.
فتق دیسک میان مهرههای L5 و S1
این دیسک در میان آخرین مهره کمری و اولین مهره لگنی در ستون فقرات قرار دارد. این دیسک در واقع آخرین دیسک بین مهرهای در ستون فقرات است که ممکن است با مشکلات حاد عصبی مواجه شود. پارگی این دیسک میتواند به ریشههای عصبی اول ناحیه لگنی فشار بیاورد و تأثیر این التهاب را به شکل دردهایی مزمن در پشت رانها، پشت و قسمت خارجی ساقها احساس کنید. در مواردی نیز ریشه این درد به انگشت کوچک پا میزند. دقت کنید که اگر چه امتداد درد عصب اول لگنی از دیسک میان مهرههای L5 و S1 با درد عصب پنجم کمری میان مهرههای L4 و L5 تا حدودی یکسان است؛ اما در نحوه گسترش درد متفاوت هستند. درد عصب پنجم کمری قسمت خارجی و پشت ران و ساق پا را تحریک میکند، اما عصب اول لگنی در اثر پارگی دیسک میان مهرههای L5 و S1 در تمام نواحی پشت ران و ساق پا حرکت خواهد کرد.
روند شکلگیری و بروز دردها و علائم دیسک کمر چگونه است؟
دیسک کمر عارضهای نیست که به یکباره ظاهر شده و دردهای آن به یکباره بهبود پیدا کند. پروسه پیدا شدن دردهای دیسک کمر با توجه به محل پارگی و شدت آن کم و بیش یکسان است. بنابراین اگر از دردهایی در ناحیه کمر برخوردار هستید و یا با ضعفهای عصبی کلنجار میروید، لازم است تا پروسه پیشرفت بیماری و موضع پیدا شدن دردها را بررسی کنید. این پروسه در علائم پارگی دیسک کمر به قرار زیر است:
- علائم اولیه دیسک کمر بسیار خفیف است. تا جاییکه افراد ممکن است تا مدتها متوجه آن نشوند. مثلاً ممکن است که فرد در اثر حرکتهای ناگهانی و یا فشار زیاد به مهرهها حین بلند کردن اجسام سنگین دچار کمردرد شده که پس از چند روز استراحت خوب میشود. اما در واقع شاید این آغازی بر علائم خفیف و ناپیدای دیسک کمر باشد.
- ضربهها و فشارهای مکرر دیسک را ضعیف میکنند. افزایش سن و حتی مصرف سیگار در سرعت بخشیدن به ضعف دیسکها تأثیرگذار هستند. در نهایت عوامل مختلف در خشکی و عدم انعطاف پذیری دیسک تأثیر میگذارند.
- مادامیکه دیسک در شرایط نامساعد قرار دارد، یک ضربه کوچک و یا یک حرکت نامتعارف بدن کافی است تا دیسک دچار برآمدگی شود. دردهای ناگهانی اما گذرا در این مرحله شایع است. با این وجود هنوز وارد مرحله اصلی دیسک کمر نشدهایم.
- دیسکهای برآمده بسیار حساس هستند که در اثر تحریک دیگری از قبیل ضربه یا آسیب ترک میخورند. ترشحات دیسک ترک خورده به بیرون تراوش نخواهد کرد. لذا در این مرحله علائم عصبی دیسک کمر ظاهر نمیشود؛ اما با علائم دیگری از قبیل سوزشهایی در ناحیه کمر روبرو هستیم.
- اگر پروسه درمان دیسک ترک خورده به موقع انجام نشود، در اثر مواجهه با تحریک دیگری به طور کامل پاره خواهد شد. در این مرحله هسته ژلهای داخل دیسک بیرون زده و تحریک عصبی در ناحیه نخاعی و یا سیاتیک آغاز میشود. علائمی از قبیل کمردردهای مزمن، درد پاها، درد داخل رانها، درد بازوها، بیحسی یا گزگز انگشتان و… همگی از جمله علائم دیسک کمر پیشرفته هستند. در این مرحله درمانهای خاصی الزامی است.
- سختترین حالت زمانی است که هسته دیسک کاملاً بیرون میزند و در حالت دیسک اکسترود (Extruded) قرار میگیرد. در این مرحله چارهای جز جراحی نداریم.
از کجا بفهمیم دچار دیسک کمر خفیف شدهایم؟
درمان دیسک کمر در مراحل ابتدایی مادامیکه هنوز پارگی رخ نداده و ماده ژلهای غشای داخلی به بیرون تراوش نکرده، تقریباً ساده است. به راحتی میتوان با طی شدن پروسه مناسب فیزیوتراپی، دیسکهای کمر خفیف را درمان کرد. اما مهم آن است که علائم دیسک کمر خفیف را تشخیص داده و به موقع برای سپری شدن پروسه درمان به روشهای درست فیزیوتراپی اقدام کنید. در هر صورت وجود این علائم را جدی بگیرید:
- دردهای پایین ناحیه کمر که ممکن است به پهلوها و یا بخشهای بالایی پاها ادامه پیدا کنند.
- هر نوع احساس تورم و التهاب در ناحیه کمر که ممکن است در اثر التهاب دیسکی رخ داده باشد.
- هر نوع احساس کندی در حرکتهای بدن که با سختی انجام شود. دیسک کمر خفیف اگر چه در شرایط بحرانی قرار ندارد؛ اما به علت انعطاف پذیری کم حرکتهای کمر را سخت و کند میکند.
- ضعف عضلانی میتواند از علائم جدی دیسک کمر خفیف باشد. معمولاً دیسکهای ترک برداشته مستعد تحریک خفیف عصبی هستند.
- در صورتی که حین اجرای کارهای روزانه با دردهایی در ناحیه کمر مواجه میشوید، تا جاییکه بلند کردن اجسام سبک نیز برای شما سخت و طاقت فرسا باشد.
از کجا بفهمیم در شرایط بحرانی دیسک کمر قرار داریم؟
شرایط بحرانی پس از پاره شدن دیسک و ترشح ماده ژلهای داخل آن در نهایت ساییده شدن استخوانها و التهاب عصب نخاعی و یا عصب سیاتیک ظاهر میشود. این مرحله کاملاً بحرانی است و باید هر چه سریعتر برای بهبود و روشهای درمانی اصولی از قبیل فیزیوتراپی و در مواردی جراحی اقدام کنید. در غیر این صورت حتی ممکن است با فلج شدن پایینتنه روبهرو شوید. علائم دیسک کمر بحرانی به قرار زیر هستند:
- احساس ضعف شدید عضلانی در پاها، پهلوها، عضلات کمر به شکلی که انجام کارهای روتین برای شما بسیار دشوار باشد.
- کاهش قابل توجه حساسیت اندامها به شکلی که در برخی نواحی بدن مثلا کمر و یا مچ پاها هیچ حسی را متوجه نمیشوید.
- در صورتی که هیچ کنترلی بر عملکرد مثانه و روده نداشته باشید.
- در صورتی که با درد رونده و علائم با رشد سریع روبرو هستید.
روشهای درمانی و تسکین درد دیسک کمر
بیشتر علائم دیسک کمر ناشی از تحریکهای عصبی است که باعث بروز دردهای مزمن و محدودیتهای حرکتی خصوصاً در ناحیه کمر و اندامهای تحتانی میشود. برای درمان لازم است تا در قدم اول علائم دیسک کمر را بهبود داده و دردها را تسکین دهیم. روشهای درمانی متعددی برای این منظور وجود دارد.
بیحرکت کردن ستون مهرهها برای جلوگیری از درد یک راهحل مؤثر در مواردی است که با دیسک کمر پیشرفته روبرو هستیم. داروهای ضد التهاب برای کاهش و تحریک عصبی از دیگر روشهای کاهش درد هستند. داروهای شلکننده عضلات از دیگر روشها محسوب میشود. اما بهترین راهکار جلوگیری از دیسک کمر استفاده از تکنیکهای تخصصی فیزیوتراپی است.
گرم کردن و یا سرد کردن موضعی، انجام انواع ماساژهای تخصصی، تحریکهای الکتریکی و… از جمله روشهای پاسیو در فیزیوتراپی است که علائم درد را کاهش داده و بیمار را برای انجام حرکتهای اکتیو از قبیل حرکتهای کششی و توانبخشی و… آماده میکند. انتخاب تکنیک فیزیوتراپی و چگونگی اجرا تا انجام ماساژها و حرکتها باید زیر نظر متخصص فیزیوتراپ و با توجه به نوع دیسک کمر انجام شود. برای هر نوع روش فیزیوتراپی دیسک کمر میتوانید از خدمات تخصصی تیم فیزیوتراپی ماهان استفاده کنید.